صادرات گاز روسیه از طریق خطوط لوله دوران شوروی که از اوکراین عبور می‌کردند، در روز اول سال نو میلادی متوقف شد و این نشان‌دهنده پایان دهه‌ها دست برتر مسکو در بازارهای انرژی اروپا است. جریان گاز علیرغم نزدیک به سه سال جنگ ادامه داشت، اما شرکت گاز روسیه گازپروم، پس از اینکه اوکراین از تمدید قرارداد ترانزیت خودداری کرد، جریان گاز را متوقف نمود؛ توقف گسترده‌ای که انتظار می‌رود بر قیمت‌های انرژی در اتحادیه اروپا تأثیر چندانی نداشته باشد - بر خلاف سال ۲۰۲۲، زمانی که کاهش عرضه از روسیه قیمت‌ها را به بالاترین حد خود رساند، بحران هزینه‌های زندگی را تشدید کرد و به رقابت‌پذیری این اتحادیه ضربه زد.

ولادیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، پایان ترانزیت گاز روسیه از طریق کشورش به اروپا را «یکی از بزرگ‌ترین شکست‌های مسکو» خواند و از آمریکا خواست گاز بیشتری به اروپا عرضه کند. وی نوشت: «هرچه بیشتر شرکای واقعی اروپا در بازار وجود داشته باشد، سریعتر بر آخرین پیامدهای منفی وابستگی انرژی اروپا به روسیه غلبه خواهیم کرد. اکنون "وظیفه مشترک" اروپا حمایت از مولداوی "در این دوره تحول انرژی" است.»

سخنگوی کمیسیون اروپا اعلام کرد که اتحادیه اروپا برای این توافق آماده شده است: «زیرساخت گاز اروپا به اندازه کافی منعطف است تا گازی با منشاء غیر روسی ارائه کند. این زیرساخت از سال ۲۰۲۲ با ظرفیت‌های قابل توجه واردات گاز طبیعی مایع (LNG) تقویت شده است». روسیه و اتحاد جماهیر شوروی سابق نیم قرن را صرف ساختن سهم عمده‌ای از بازار گاز اروپا کردند که در اوج خود حدود ۳۵ درصد بود. اما اتحادیه اروپا از زمان آغاز جنگ در اوکراین با خرید گاز لوله‌کشی بیشتر از نروژ و LNG از قطر و ایالات متحده، وابستگی خود به انرژی روسیه را کاهش داده است.

اوکراین که از تمدید قرارداد ترانزیت خودداری کرد، اعلام نمود که اروپا قبلاً تصمیم گرفته بود گاز روسیه را کنار بگذارد. گالوشچنکو وزیر انرژی اوکراین در بیانیه‌ای اعلام کرد: «ما ترانزیت گاز روسیه را متوقف کردیم. این یک رویداد تاریخی است. روسیه بازارهای خود را از دست می‌دهد و متحمل ضررهای مالی خواهد شد.» تخمین زده می شود که بسته شدن آخرین مسیر اصلی صادرات گاز روسیه به اروپا برای شرکت انرژی دولتی گازپروم روسیه حدود ۵ میلیارد دلار برای کاهش فروش گاز، و ۸۰۰ میلیون دلار حق امتیاز ترانزیت برای اوکراین هزینه داشته باشد.

چرا جریان گاز روسیه از طریق اوکراین به اروپا متوقف شد؟

جریان گاز روسیه به چندین کشور اروپایی در روز سال نو میلادی پس از اینکه اوکراین از مذاکره مجدد درباره قرارداد ترانزیت در بحبوحه جنگ با مسکو خودداری کرد، متوقف شد. عدم تمایل اوکراین به تمدید قرارداد ترانزیت پنج ساله با هدف قطع درآمد روسیه است برای تامین هزینه جنگ است. آخرین قرارداد در سال ۲۰۲۰ امضا شد که براساس آن هزینه ترانزیت به اوکراین پرداخت می شد.

روسیه چقدر گاز به اروپا صادر می‌کرد؟

بسیاری از کشورهای اروپایی پس از حمله روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ شروع به کاهش اتکای خود به گاز روسیه کردند. قبل از حمله به اوکراین، روسیه حدود ۳۵ درصد از صادرات گاز طبیعی اروپا را با خط لوله تامین می‌کرد. با تعطیلی قدیمی‌ترین مسیر گاز روسیه به اروپا، سهم روسیه به حدود ۸ درصد کاهش یافت. اتحادیه اروپا تا اول دسامبر ۲۰۲۴ کمتر از ۱۴ میلیارد متر مکعب گاز از روسیه از طریق اوکراین دریافت کرده است که از ۶۵ میلیارد متر مکعب در سال در زمان آغاز قرارداد در سال ۲۰۲۰ بسیار کمتر است.

این گاز از طریق خط لوله اورنگوی-پوماری-یوژگوراد متعلق به دوران شوروی از سیبری از طریق سودژا، شهری در منطقه کورسک روسیه که اکنون تحت کنترل ارتش اوکراین است، ارسال می‌شود. گاز از طریق اوکراین به اسلواکی منتقل شده و در آنجا خط لوله به شاخه‌هایی تقسیم می‌شود که عرضه را به جمهوری چک و اتریش می‌رسانند.

آیا کمبود برق وجود خواهد داشت؟ چه کسانی تحت تأثیر این موضوع قرار خواهند گرفت؟ اتریش، اسلواکی و مولداوی برای تامین برق خود به مسیر ترانزیت متکی بودند. اتریش بیشتر گاز خود را از روسیه از طریق اوکراین دریافت می‌کرد، در حالی که اسلواکی سالانه حدود ۳ میلیارد متر مکعب گاز خود را از طریق این مسیر تأمین می‌کرد که تقریباً دو سوم تقاضای آن را تشکیل می‌داد. رابرت فیکو، نخست وزیر اسلواکی،  گفت که توقف عرضه، صدها میلیون دلار از درآمد ترانزیت و هزینه بیشتری برای واردات گاز از دیگر کشورها، برای اروپای شرقی هزینه خواهد داشت. فیکو تاکید کرد که این امر منجر به افزایش قیمت گاز در سراسر اروپا خواهد شد. وزارت اقتصاد اسلواکی گفت که این کشور باید هزینه ۱۸۴ میلیون دلار دریافت گاز از طریق مسیرهای جایگزین را متحمل شود.

آیا جریان گاز روسیه به اروپا به طور کامل متوقف شده است؟

خط لوله عبوری از اوکراین یکی از آخرین مسیرهای کاربردی برای صادرات گاز روسیه بود. سایر خطوط لوله در پی جنگ اوکراین بسته شدند، از جمله خط لوله یامال-اروپا از طریق بلاروس و خط لوله نورد استریم در زیر دریای بالتیک که گاز را به آلمان ارسال می‌کرد. روسیه همچنان از خط لوله ترک استریم در بستر دریای سیاه برای صادرات گاز استفاده می‌کند. این خط لوله دارای دو خط است، یکی بازار داخلی ترکیه را تغذیه می‌کند، در حالی که خط لوله دیگر مشتریان اروپای مرکزی از جمله مجارستان و صربستان را تامین می‌کند. با این حال، ترک استریم ظرفیت سالانه محدودی دارد که مجموعاً ۳۱.۵ میلیارد متر مکعب برای هر دو خط است.

گزینه‌های جایگزین برای اروپا چیست؟

اروپا در تلاش است تا اتکای خود به گاز روسیه را کاهش دهد، زیرا در کنار تامین گاز از نروژ، گاز طبیعی مایع (LNG) را از قطر و ایالات متحده خریداری می‌کند. در شرایط کنونی زیرساخت گاز اروپا به اندازه کافی منعطف است تا گاز غیرروسی را از طریق مسیرهای جایگزین به اروپای مرکزی و شرقی برساند. تامین‌کننده بزرگ انرژی در اسلواکی (SPP) در بیانیه‌ای در روز چهارشنبه ۱ ژانویه ۲۰۲۵ گفت که مشتریان خود را از طریق مسیرهای جایگزین، عمدتا از آلمان و همچنین مجارستان، البته با هزینه‌های اضافی در حمل و نقل، تامین خواهد کرد.

به گفته تامین‌کننده انرژی اتریش (E-Control)، اسلواکی می‌تواند گاز را از مجارستان، تقریبا یک سوم از اتریش و مابقی گاز را از جمهوری چک و لهستان دریافت کند. جمهوری چک همچنین گفته است که می‌تواند ظرفیت ترانزیت و ذخیره‌سازی گاز را در اختیار اسلواکی قرار دهد. شرکت انرژی مولداوی (Energocom) نیز در بیانیه ای اعلام کرد که مولداوی می‌تواند ۳۸ درصد از نیازهای انرژی خود را از طریق تولید داخلی تامین کند که ۱۰ درصد آن از طریق انرژی‌های تجدیدپذیر است. همچنین ترانس‌نیستریا ۶۲ درصد باقیمانده را از کشور همسایه رومانی وارد خواهد کرد.

وابستگی اروپا به انرژی روسیه از زمان تهاجم در فوریه ۲۰۲۲ به شدت کاهش یافته است. اما به این معنا نیست که هیچ عواقبی برای مشتریان باقی مانده گازپروم در اروپا وجود ندارد. روسیه هم هرچند مشتریان جدیدی در آسیا پیدا کرده است، اما بیشتر برای نفت است تا گاز. بخش‌های مهمی از زیرساخت‌های گازی روسیه اکنون غیرفعال است و تغییر جهت بازارهای صادرات گاز آن به سمت آسیا کند و پرهزینه است که نمی‌توان آن را در حال جنگ با اوکراین مدیریت کرد. گازپروم نزدیک به ۵ میلیارد دلار از فروش گاز خود را از دست خواهد داد و این باعث کاهش بیشتر مشارکت مالیاتی این شرکت در بودجه روسیه می‌شود.

اوکراین هم سالانه یک میلیارد دلار از هزینه‌های ترانزیت روسیه را از دست خواهد داد که امیدوار است با چهار برابر کردن تعرفه‌های انتقال گاز داخلی خود برای مصرف‌کنندگان جبران کند. اتحادیه اروپا هرچند انعطاف‌پذیری انرژی خود را افزایش داده و قیمت‌ها پایین‌تر از نرخ تورمی آن در سال ۲۰۲۲ است و مخازن ذخیره‌سازی گاز در سراسر اروپا اکنون بیش از ۹۰ درصد پر است، اما بروکسل همچنان باید پیامدهای ناشی از پایان عرضه گاز از طریق اوکراین را مدیریت کند.

تا همین اواخر سه کشور هنوز به منابع روسیه وابسته بودند. مجارستان منابع خود را عمدتاً از طریق خط لوله ترک استریم دریافت می‌کند و می‌تواند کمبودهای خود را از این طریق جبران کند. همچنین می‌تواند LNG بیشتری را از کرواسی خریداری کند، جایی که اتحادیه اروپا یک پایانه جدید بزرگ برای مدیریت واردات عمدتاً از ایالات متحده ساخته است. برای اسلواکی نیز خطرات انرژی کمتر شده است. این کشور به خوبی در شبکه انرژی اتحادیه اروپا ادغام شده است و جایگزین‌های آماده‌ای برای تامین برق و گاز دارد. در هر صورت، تنها حدود یک سوم از حدود ۱۲ میلیارد متر مکعب گاز روسیه که این کشور سالانه دریافت می‌کرد، برای مصرف داخلی خود بود. باقی‌مانده در اتحادیه اروپا با سود فروخته می‌شد.

با این حال پایان ترانزیت گاز روسیه از طریق اوکراین بدون قربانی نیست. مولداوی به شدت تحت تاثیر قرار گرفته است و وضعیت اضطراری انرژی ۶۰ روزه ای که در دسامبر 2024 اعلام شد، محدودیت‌های قابل توجهی را برای مصرف داخلی بوجود آورده است. وضعیت آمادگی این کشور برای بحران در مناطق تحت کنترل دولت - که به وضوح از زمانی که اوکراین در تابستان ۲۰۲۳ اعلام کرد قرارداد ترانزیت خود با روسیه را تمدید نمی‌کند – ضعیف بود و منجر به برکناری وزیر انرژی شد. مسئله اصلی دولت مولداوی منطقه خودمختار جدایی‌طلب ترنس‌نیستریا است که حدود سیصد هزار نفر در آنجا کاملاً به گاز روسیه که از طریق اوکراین ارسال می‌شد وابسته هستند. از اول ژانویه، آنها فاقد گرمایش یا آب گرم هستند. سوخت نیروگاه اصلی برق منطقه از گاز به زغال سنگ تبدیل شده است. جدای از حداقل نیازهای داخلی، مدل اقتصادی ترنس‌نیستریا کاملاً مبتنی بر در دسترس بودن گاز رایگان روسیه بود. از آنجاکه اکنون دیگر این گاز در دسترس نیست، خطر یک بحران اقتصادی و انسانی وجود دارد که به سرعت از کنترل خارج شود. این به نوبه خود خطرات سیاسی و امنیتی بزرگی را برای مولداوی به همراه دارد. مولداوی که در حال حاضر تحت بحران انرژی و مشکلات اقتصادی خود بسر می‌برد، آمادگی بسیار کمی برای ارائه کمک به ترنس‌نیستریا یا مدیریت تعداد زیادی از پناهندگان را دارد.

روسیه از سال ۲۰۲۲ سالانه حدود ۲ میلیارد متر مکعب گاز از طریق اوکراین به منطقه جدایی‌طلب ترانس‌نیستریا ارسال می‌کند. ترانس‌نیستریا که هم مرز با اوکراین است، سپس برق تولید شده با استفاده از گاز روسیه را به بخش‌های تحت کنترل دولت مولداوی می‌فروشد. ترانس‌نیستریا هنوز محل استقرار نیروهای روسی است که پس از یک درگیری خشونت‌آمیز کوتاه در اوایل دهه ۱۹۹۹۰ به عنوان "حافظان صلح" در آنجا مستقر شدند و از یک انبار قدیمی مهمات شوروی محافظت می‌کردند. جمعیت آن نیز بیش از سه دهه تحت تبلیغات روسی و جدایی‌طلب بوده است. البته این بدین معنی نیست که مولداوی حتما با تحولات خشونت‌آمیز مواجه خواهد شد یا اینکه روسیه به نحوی می‌تواند وضعیت را به گونه‌ای دستکاری کند که جبهه دومی در پشت اوکراین پدیدار شود.

ایالات متحده برنده احتمالی مجادلات گازی اروپا

ایالات متحده احتمالاً بزرگترین برنده وضعیت در حال گسترش در اروپا باشد. نروژ و ایالات متحده جایگزین روسیه به عنوان بزرگترین تامین‌کننده گاز اروپا شده‌اند: در سال ۲۰۲۴، نروژ ۸۷.۸ میلیارد متر مکعب گاز به اروپا صادر کرد که ۳۰.۳ درصد از کل واردات را تامین میکرد، در حالی که ایالات متحده ۵۶.۲ میلیارد متر مکعب گاز را به اروپا عرضه کرد که ۱۹.۴ درصد از کل گاز را به خود اختصاص می داد. با این حال، ایالات متحده بزرگترین تامین کننده LNG اروپا است: این کشور تقریباً نیمی از کل واردات LNG در قاره اروپا را به خود اختصاص داده و سومین سال متوالی است که در آن بیش از هر کشور دیگری LNG به اروپا عرضه می‌کند.

ایالات متحده ۲۷ درصد یا ۲.۴ میلیارد فوت مکعب در روز از کل واردات LNG اروپا را در سال ۲۰۲۱ تامین میکرد. ۴۴ درصد در سال ۲۰۲۲؛ و ۴۸ درصد در سال ۲۰۲۳. بدیهی است که جنگ روسیه در اوکراین نقش مهمی در افزایش تمایل اروپا برای گاز ایالات متحده داشته است. در همین حال، ظرفیت اروپا برای پذیرش LNG در حال افزایش است.

در مقیاس جهانی، ایالات متحده در هشت ماهه اول سال ۲۰۲۴ رکورد صادرات ۵۶.۹ میلیون تن LNG را دارد که از ۵۴.۳ میلیون تن استرالیا و ۵۳.۷ میلیون تن قطر در این مدت فراتر میرود. این دومین سال متوالی است که صادرکنندگان آمریکایی در صدر رتبه‌بندی صادرات جهانی قرار می‌گیرند. جالب اینجاست که اروپا در سال 2024 LNG کمتری از ایالات متحده خریداری کرده است، و بررسی محموله‌های ژانویه تا آگوست 2024، ۲۲ درصد کاهش نشان میدهد. این کاهش عمدتاً به دلیل افزایش شدید تولید برق اروپا از منابع انرژی تجدیدپذیر است که همچنان در اولویت شرکت‌های برق اروپا قرار دارد. سهم انرژی خورشیدی و بادی از تولید برق در اروپا از حدود ۱۶.۴ درصد در سال ۲۰۲۲ به ۲۰.۵ درصد در سال ۲۰۲۴ رسید؛ در حالی که سهم تولید سوخت فسیلی از حدود ۴۴.۶ درصد در سال ۲۰۲۲ به ۳۶.۶ درصد در سال ۲۰۲۴ کاهش یافت. بنابراین به‌نظر می‌رسد اروپا در حال آماده‌سازی برای بهره‌وری هرچه بیشتر از انرژی سبز است، تا از واردات انرژی فسیلی چه از روسیه و چه آمریکا و حتی قطر بی‌نیاز شود.

بازیگر دومی که از این وضعیت دنبال انتفاع است ترکیه می باشد. ترکیه امیدوار است بتواند از تصمیم اوکراین با ارائه مسیری جایگزین به اروپا از طریق شبکه خطوط لوله خود با افزایش هزینه‌های ترانزیت، سود ببرد. با این حال، در کوتاه مدت، جاه‌طلبی‌های آن ممکن است به دلیل محدودیتهای زیرساختی محقق نشود. ترکیه در حال حاضر از طریق شبکه‌ای از خطوط لوله به بازارهای اروپایی متصل شده است. این گاز از روسیه از طریق ترک استریم ۲ که دو کشور را از زیر دریای سیاه به هم متصل می‌کند، حمل می شود. خط لوله ترانس آناتولی گاز آذربایجان را حمل می‌کند. و سومین پیوند از شرق به غرب برای گاز، ایران است که بخشی از آن در بازار داخلی و برخی برای فروش به اروپا استفاده می‌شود.

نویسنده: شکوفه محمدی، کارشناسی ارشد مطالعات روسیه دانشگاه تهران